Πετράδες - Πετράδες σετιών

Παρουσίαση δύο τύπων αναβαθμίδων (σετιών). Ο πρώτος είναι ο παλιότερος και δημιουργείται με τη τοποθέτηση πετρών ασβεστόλιθου (λίγδου) σε επάλληλες στρώσεις υπό κλίση. Ο δεύτερος είναι μεταγενέστερος και βασίζεται στην τοποθέτηση των δομικών υλικών σε μορφή "ψαροκόκκαλου".

Οι πετράδες ήταν οι τεχνίτες που ασχολούνταν με την επεξεργασία και τη δόμηση (χτίσιμο) της πέτρας για την κατασκευή σπιτιών, καλντεριμιών, ξερολιθικών κατασκευών. Συχνά η ονομασία κάλυπτε και αυτούς που ασχολούνταν με την εξόρυξη από τα τοπικά λατομεία, αλλά συνήθως τη συγκεκριμένη εργασία αναλάμβαναν άλλοι εξειδικευμένοι τεχνίτες, οι λεγόμενοι «νταμαρτζήδες». Φυσικά, αρκετοί τεχνίτες της πέτρας συμμετείχαν επαγγελματικά σε όλο το φάσμα των δραστηριοτήτων που σχετίζονταν με την πέτρα: στην εξόρυξη, στη λάξευση (που συχνά αναλάμβαναν άλλοι ειδικοί τεχνίτες οι λιθοξόοι ή «πελεκάνοι»), αλλά και στην κατασκευή πετρόχτιστων οικοδομημάτων, οπότε η ονομασία «πετράδες» καλύπτει γενικά διάφορες ειδικότητες.

Η επεξεργασία (λάξευση ή πελέκημα) της πέτρας, ολοκληρωνόταν στους τόπους εξόρυξης, πριν παραδοθεί για χτίσιμο. Μετά τους λιθοξόους παραλάμβαναν τις πέτρες οι αγωγιάτες, που με τα ζώα τις μετέφεραν στο χώρο των οικοδομημάτων. Οι μάστορες ή «καλφάδες» χωρίζονταν γενικά σε δύο κατηγορίες: χτίστες και τοποθέτες της πέτρας. Οι χτίστες δούλευαν στο γιαπί δυο - δυο. Ο πρώτος, που δούλευε από την εξωτερική όψη του κτιρίου που έχτιζαν, χρησιμοποιούσε πέτρες πιο «καλοδουλεμένες», ενώ ο δεύτερος από την εσωτερική όψη του κτιρίου, χρησιμοποιούσε πέτρες πιο χοντροκομμένες και ακατέργαστες. Η δεύτερη κατηγορία τεχνιτών, οι τοποθέτες της πέτρας, διέθεταν πρακτικές «γνώσεις» μηχανικής και γεωμετρίας, αλλά και καλλιτεχνική ευαισθησία και μεγάλη εμπειρία.

Τα εργαλεία των πετράδων ήταν ο ματρακάς, ο τσόκος, τα καλέμια, τα βελόνια, η τραπίνα, οι σφήνες, το μακάπ(ι), η βαριά, ο λοστός, η στάντζα κ. ά.

Το επάγγελμα του πετρά γνώρισε μεγάλη ακμή στα χωριά της Λέσβου και στην ευρύτερη περιοχή της ιωνικής και αιολικής ακτής της Μικράς Ασίας τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, αφού ωρίμασαν οι οικονομικές, κοινωνικές και τεχνικές συνθήκες (ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας, αποταμίευση, νέες ανάγκες), που οδήγησαν στην εκτεταμένη χρήση της πέτρας, ως βασικού οικοδομικού υλικού για την ανέγερση σπιτιών, εκκλησιών, σχολείων, τζαμιών, βιομηχανικών κτιρίων, ακόμη και ξηρολιθικών κατασκευών. Βέβαια, η χρήση της πέτρας ήταν γνωστή από πολύ παλιότερα, για την κατασκευή καλντεριμιών, πηγαδιών, αλωνιών, νερόμυλων, «σετιών» (αναβαθμίδων), κρηνών και άλλων «παραδοσιακών» οικοδομημάτων.

Μάλιστα ορισμένα χωριά έγιναν γνωστά για τους εξαιρετικούς τεχνίτες της πέτρας. Ένα απ’ αυτά ήταν και το Σκαλοχώρι Λέσβου. Τα λατομεία του Σκαλοχωριού βρίσκονταν στον Ταξιάρχη του κάμπου (σε κοινοτικό δρόμο και σε παρακείμενα ιδιωτικά κτήματα) και στην περιοχή της Φλέβας (σε ιδιωτικά κτήματα). Ονομαστοί καλφάδες (μάστορες) από το Σκαλοχώρι ήταν ο Στρατής Καρέκος (ναοδόμος του 19ου αιώνα που συμμετείχε στην κατασκευή του εντυπωσιακού ναού του Άγιου Θεράποντα στη Μυτιλήνη) και η οικογένειά του, ο Ιγνάτιος Καμπέρος και η οικογένειά του, οι Καραγιάννηδες, οι Καραγιώργηδες, ενώ ως άριστος τοποθέτης της πέτρας ήταν γνωστός ο Γιώργης Γιαντζίκης ( μπάρμπα Χατζής). Από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι τη δεκαετία του 1960 ονομαστές οικογένειες καλφάδων (λιθοτόμοι, λιθοξόοι και οικοδόμοι) στο Σκαλοχώρι, ήταν οι Βουδούκηδες και οι Κυρίκηδες.

Πετράδες «σετιών»

Μια διακριτή κατηγορία «πετράδων» ήταν αυτή των ειδικευμένων τεχνιτών αναβαθμίδων ή «σετιών». Τα «σέτια» ήταν μεγάλες πεζούλες από ξερολιθιά, οι οποίες χρησίμευαν κυρίως για να εμποδίσουν τη διάβρωση του εδάφους, καθώς και για να συγκρατούν το χώμα γύρω από τα ελαιόδενδρα στις απότομες πλαγιές όπου επεκτεινόταν η ελαιοκαλλιέργεια. Η κατασκευή τους απαιτούσε ειδικές τεχνικές η οποίες μεταβιβάζονταν συνήθως στο πλαίσιο της οικογενειακής παράδοσης. Πιο συγκεκριμένα, υπήρχαν δύο είδη «σετιών», ανάλογα με την τεχνική κατασκευής τους: το πρώτο, που αποτελεί την παλιότερη εκδοχή, συγκροτούσαν (κυρίως) πεπλατυσμένες πέτρες σε επάλληλες σειρές και οριζόντια διάταξη ως προς το επίπεδο του εδάφους, ενώ το δεύτερο, που εισήγαγαν (πιθανόν) οι «Αρβανίτες» τεχνίτες που έφθασαν στη Λέσβο μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1867, διέθετε μια πρώτη σειρά πεπλατυσμένων πετρών παράλληλων προς το έδαφος, ενώ πάνω απ’ αυτές όρθιες πέτρες, κάθετα προς το έδαφος και λίγο πλάγια, τη μία δίπλα στην άλλη, σε μια δόμηση που θυμίζει ραχοκοκαλιά ψαριού, μέχρι το τελευταίο στρώμα, που συγκροτούσαν και πάλι πέτρες σε διάταξη οριζόντια ως προς το έδαφος. Για να «δέσει» το «σέτι» έβαζαν μικρές πέτρες ανάμεσα στα κενά, στα κούφια σημεία της ξερολιθιάς, χτυπώντας τα δυνατά για να σφηνωθούν γερά. Η διαδικασία αυτή ονομαζόταν «τσίτωμα» και αποτελούσε το τελευταίο στάδιο της κατασκευής.

Οι τεχνίτες «σετιών» δεν αναλάμβαναν συνήθως την κατασκευή οικημάτων ή άλλων μεγάλων οικοδομημάτων (όπως για παράδειγμα εκκλησιών) που απαιτούσαν άλλες τεχνικές, αλλά ειδικεύονταν σε ξερολιθικές κατασκευές. Εκτός από τα «σέτια», οι τελευταίες αφορούσαν σε «ντάμια», δηλαδή πρόχειρα οικήματα που κατασκεύαζαν στους αγρούς για να στεγάσουν ζώα, ζωοτροφές, εργαλεία, ή (περιοδικά) και τους ιδιοκτήτες ως πρόχειρες (θερινές κυρίως) κατοικίες, σε βρύσες, σε φράχτες, αλλά και σε πέτρινα αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως γουδιά, γουδοχέρια, κ.ά.

Σήμερα δεν υπάρχουν πολλοί τεχνίτες που φτιάχνουν «σέτια», καθώς είναι μια κατασκευή που απαιτεί χρόνο αλλά και μεράκι, ενώ σπανίως εκτιμάται σε επίπεδο πληρωμής, αφού οι περισσότεροι ιδιώτες που επιθυμούν να κάνουν μια ξερολιθιά προτιμούν κάτι λιγότερο περίτεχνο και σαφώς πιο φθηνό.

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν

• Ανέκδοτα ερευνητικά δεδομένα που παραχώρησε ο Χατζηλίας Χρήστος, υποψήφιος διδάκτορας του Τμήματος Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου
• Ιωαννίδου Τζοάννα, Μαρκουλάκη Χαρίκλεια, Επαγγέλματα που χάνονται: κτίστες πέτρας (σετιών) - εργασία στο πλαίσιο του Τμήματος «Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας» του Πανεπιστημίου Αιγαίου, για το μάθημα «Ποιοτικές Μέθοδοι Έρευνας», Μυτιλήνη, 02/12/2003
• Παπαγεωργίου Δημήτρης, «Ο Λέσβιος μερακλής και τραγουδιστής Σόλων Λέκκας: όψεις και εκδοχές της ‘Ανατολής’, στις λεσβιακές μουσικές πρακτικές», εισήγηση που παρουσιάστηκε στο E΄ ΔIEΘNEΣ ΣYNEΔPIO IΣTOPIAΣ, «MYTIΛHNH KAI AΪBAΛI (KYΔΩNIEΣ), MIA AMΦIΔPOMH ΣXEΣH ΣTO BOPEIOANATOΛIKO AIΓAIO», με διοργανωτή το KENTPO NEOEΛΛHNIKΩN EPEYNΩN/EIE και συνδιοργανωτές την ETAIPEIA ΛEΣBIAKΩN MEΛETΩN και το KENTPO MIKPAΣIATIKΩN ΣΠOYΔΩN (6-9/10/2003)
• Συνεντεύξεις Λέκκα Σόλωνα [πετρά σετιών - αναβαθμίδων] από το 1997 μέχρι το 2005