Μαστιχοπαραγωγοί

Η Χίος και συγκεκριμένα τα Μαστιχοχώρια (Μεστά, Καλλιμασιά, Πυργί, κ.ά), που βρίσκονται στο νότιο τμήμα του νησιού, διεκδικούν την παγκόσμια αποκλειστικότητα στην καλλιέργεια και παραγωγή φυσικής μαστίχας. Παρότι το συγκεκριμένο φυτό, ο σκίνος, είναι αυτοφυές και σε άλλα μέρη του νησιού, ενώ (όπως αναφέρουν οι κάτοικοι των Μαστιχοχωρίων) έχουν γίνει και προσπάθειες μεταφύτευσης και καλλιέργειας και σε άλλα μέρη της Ελλάδας και του εξωτερικού (νότια Γαλλία), μόνο στη συγκεκριμένη περιοχή της νότιας Χίου έχει ικανοποιητική απόδοση σε μαστίχα, πιθανόν εξ’ αιτίας κάποιας ιδιαιτερότητας της σύστασης του εδάφους.

Φυσικά, αυτό το δεδομένο επηρέασε σημαντικά την οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική ιστορία του νησιού, αφού η μαστίχα χρησιμοποιείται ως πρώτη ύλη σε μια ευρεία ακολουθία προϊόντων, όπως στη μαγειρική και στη ζαχαροπλαστική, σε αρωματικά έλαια και σε καλλυντικά, ακόμη και σε φαρμακευτικά σκευάσματα. Την εποχή της κυριαρχίας των Γενουατών, η εμπορική εταιρεία της «Μαόνας» που κατείχε το νησί έδωσε ειδικά προνόμια στα Μαστιχοχώρια, αλλά επέβαλλε και βαριές ποινές για την παράνομη διακίνηση της μαστίχας. Ίδια ακριβώς πολιτική ακολούθησαν και οι Οθωμανοί που τους διαδέχτηκαν. Μάλιστα, λέγεται ότι ο Σουλτάνος εξαγόρασε όσους αιχμαλώτους προέρχονταν από τα Μαστιχοχώρια μετά τη σφαγή της Χίου (1822) και τους επανεγκατέστησε στο νησί, για να μη διακοπεί η παραγωγή του συγκεκριμένου πολύτιμου προϊόντος.

Ένα από τα μεγαλύτερα διαμετακομιστικά κέντρα ήταν η Κωνσταντινούπολη, απ’ όπου οι έμποροι μετέφεραν τη μαστίχα στην Ανατολή, αλλά και μέχρι τις Αραβικές χώρες. Η παραγωγή της μαστίχας αποτελούσε συμπληρωματικό εισόδημα των αγροτικών οικογενειών που διέθεταν κάποια στρέμματα, ενώ η συλλογή και επεξεργασία του μαστιχιού ήταν υπόθεση όλης της οικογένειας και κυρίως των γυναικών. Στη σύγχρονη εποχή η Χίος εξάγει σημαντικές ποσότητες μαστίχας τόσο στις ανατολικές, όσο και στις δυτικές αγορές. Η τιμή της μαστίχας έχει αυξηθεί αρκετά σε σύγκριση με παλαιότερες εποχές, ενώ παρότι ούτε σήμερα υπάρχουν αγρότες οι οποίοι ασχολούνται αποκλειστικά με τη συγκεκριμένη καλλιέργεια, η ώθηση που έδωσε στην ανάπτυξη του εμπορίου της μαστίχας η Ένωση Μαστιχοπαραγωγών, έχει ενισχύσει τα εισοδήματα των παραγωγών.

Το μαστίχι παράγεται από τον κορμό του μαστιχόδενδρου. Ένα καλό δέντρο μπορεί να παράγει από 200 γραμμάρια μέχρι 500 το πολύ, ενώ η αποδοτικότητά του εξαρτάται και από την ηλικία του. Η διαδικασία καλλιέργειας είναι κουραστική και δύσκολη, επειδή τα δέντρα αυτά είναι αρκετά ευαίσθητα και χρειάζονται φροντίδα όλο το χρόνο. Οι εργασίες αρχίζουν το φθινόπωρο και κατά τη διάρκεια του χειμώνα οργώνουν το χωράφι με τους σκίνους και το καθαρίζουν από άλλους θάμνους και χόρτα ώστε να διατηρείται μέχρι την άνοιξη. Το Μάιο, αρχίζουν να «ξύνουν το σκίνο», δηλαδή να καθαρίζουν τον κορμό των μαστιχόδενδρων και τα μικρά κλαδιά. Η διαδικασία αυτή ολοκληρώνεται σταδιακά για όλα τα δένδρα μέχρι τις αρχές Ιουλίου, με τη χρήση ενός εργαλείου που ονομάζεται «άμνια». Ο σκίνος είναι ένα κοντό, θαμνοειδές φυτό. Οι καλλιεργητές προσπαθούν να δίνουν στα φυλλώματά του σχήμα ομπρέλας, έτσι ώστε να κρατά από κάτω την υγρασία και να μην ξεραίνεται η ρίζα του.

Στις αρχές Ιουλίου καθαρίζουν περιμετρικά τα δέντρα από μικρά κλαδιά ή άλλα άγρια χόρτα έτσι ώστε η περιοχή κάτω από το δέντρο να είναι καθαρή και λεία. Στη συνέχεια η περιοχή αυτή, η οποία ονομάζεται «τραπέζι», σκουπίζεται με μία αυτοσχέδια σκούπα από κατασκευάζεται από άγρια χόρτα όπως θυμάρι, φασκομηλιές κ.α. και ονομάζεται «γόδορα». Ακολουθεί το χωμάτισμα, δηλαδή το «τραπέζι» επικαλύπτεται με άσπρο χώμα, το οποίο βρίσκεται σε σπηλιές στη γύρω περιοχή, έτσι ώστε η μαστίχα που θα τρέξει από τον κορμό των δέντρων να μείνει καθαρή και να μην έρθει σε επαφή με φύλλα, πέτρες, ή σκούρο χώμα, στοιχεία που μπορούν να καταστρέψουν τη διαύγεια και την καθαρότητά της.

Αμέσως μετά ξεκινούν τα πρώτα «κεντήματα». Το κέντημα, δηλαδή η χάραξη των κορμών από όπου θα τρέξει το μαστίχι, είναι μια δύσκολη διαδικασία, αφού οι τομές πρέπει να ακολουθούν τις διαδρομές που έχουν «ζωντανές φλέβες», που «ανεβάζουν το χυμό του μαστιχιού προς τα πάνω», ενώ οι μαστιχοπαραγωγοί δουλεύουν σκυφτοί, εξαιτίας του μικρού ύψους των κορμών. Το κέντημα συνεχίζεται κάθε τρεις-τέσσερις μέρες περίπου, στα ίδια δέντρα, με ανάλογες «κεντιές», επτά έως οκτώ φορές. Ανάλογα με το μέγεθος του δέντρου είναι και τα κεντήματα. Ξεκινούν συνήθως με τέσσερις-πέντε κεντιές χαμηλά, πέντε-έξι ψηλότερα στο επόμενο κέντημα, έξι-εφτά ακόμα ψηλότερα, φτάνοντας μέχρι τα κλαδιά. Η τεχνική παραδίδεται από γενιά σε γενιά. Το εργαλείο που χρησιμοποιούσαν παλιότερα ονομάζονταν «κεντητήρι» ή «τιμητήρι».

Ο χυμός της μαστίχας αρχικά είναι παχύρρευστος και μοιάζει με λιωμένο κερί, αλλά σκληραίνει όταν πέφτει στο «τραπέζι» και δημιουργούνται μικροί λευκοί κρύσταλλοι. Τα καλύτερα κομμάτια είναι οι «πίτες», δηλαδή τα μεγάλα, χοντρά και λευκά συσσωματώματα. Αντίθετα όταν το μαστίχι έχει λερωθεί από σκούρο χώμα και έχει γίνει μαύρο, ονομάζεται «αναπινάδα», θεωρείται κακής ποιότητας και η τιμή του είναι εξίσου χαμηλή. Το κέντημα σταματά το Δεκαπενταύγουστο, ενώ η συλλογή αρχίζει μετά από δεκαπέντε ακόμα μέρες, για να ξεραθεί και να μεστώσει το μαστίχι. Το Σεπτέμβρη, μαζεύουν αρχικά τις πίτες, τα μεγάλα δηλαδή κομμάτια και στη συνέχεια τα πιο μικρά κομμάτια με ένα εργαλείο, σαν μικρής επιφάνειας σπάτουλα, το «καμοτήρι». Παλιότερα τα τοποθετούσαν σε ειδικά καλάθια, τα λεγόμενα μαστιχοκαλαθάκια ή «καφκιά». Στη συνέχεια αρχίζει η διαδικασία του καθαρίσματος. Παλιότερα οι γυναίκες μαζεύονταν σε συντροφιές και έβαζαν σε ένα ταψί μια ποσότητα μαστίχας, έβγαζαν τις μεγάλες πέτρες και στη συνέχεια κοσκίνιζαν τη μαστίχα, έτσι ώστε να φύγει κάθε χώμα ή άλλο μικρό πετραδάκι. Τέλος έπλεναν τη μαστίχα στη θάλασσα ή μετέπειτα μέσα σε σκάφη με πράσινο φυσικό σαπούνι.

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν

• Συνέντευξη Ζερβούδη Μαρίας [μαστιχοπαραγωγού], συμμετέχουν ο Γιώργος Μουστρίδης [συλλέκτης εργαλείων και γνώστης για τα μαστίχια] και ο Θεοδόσης Μουστρίδης [παλιός μαστιχοπαραγωγός, πατέρας του Γιώργου Μουστρίδη], στα μαστιχόδεντρα στα Μεστά Χίου, στις 11/07/2005.
• Συνέντευξη Μουστρίδη Γιώργου [μαστιχοπαραγωγού] στη Χίο, στις 11/07/2005